Միջնադարեան Հայաստանի ճարտարապետութեան պատմութեան պատկերազարդ բառարան
Սոյն բառարանը պատրաստութեան մէջ եղող
ծրագիր մըն է, զորս կը վերաբերի
միջնադարեան հայ ճարտարապետութեան: Հայաստանի համար երբ կ՛ըսենք
«միջնադար» պէտք է նկատի ունենալ հնադարեայ վերջին թուականներէն, այսինքն
քրիստոնէութեան ընդունման 4-րդ դարու սկիզբէն մինչև նոր շրջան՝ 17-19-րդ
դարեր երկար ժամանակաշրջանը: Մօտ մէկուկէս հազարամեայ տևող այս
ժամանակահատուածի ընթացքին, հակառակ բազմաթիւ ցնցումներու, Հայաստանի մէջ
հասարակական կարգերը պահպանուեր են անփոփոխ և մշակութային, գեղարուեստական
ու մտաւորական կեանքը ընթացեր է գլխաւորապէս եկեղեցւոյ իշխանութեան տակ:
Միջնադարի հայ արուեստը կ՛ընդգրկէ երեք հիմնական
ոլորտ.
- ճարտարապետութիւն, ի մասնաւորի կրօնական, բայց նաև աշխարհական ու
պաշտպանական, եւ անոր քանդակուած զարդարանքը,
- մանրանկարչութիւն եւ, նուազ չափով, որմնանկարչութիւն,
- խաչքարի արուեստ:
Ինչ կը վերաբերի կիրառական արուեստին՝
խեցեգործութիւն, մանածագործութիւն
(յատկապէս գորգագործութիւն), ոսկերչութիւն և այլն, այստեղ նոյնպէս հայ
վարպետները ստեղծեր են բարձրարժէք գործեր, սակայն անոնք ենդարկուելով
զանգուածային աւերածութիւններու եւ հափշտակութիւններու, մնացեր են
սակաւաթիւ, ուստի կը գրաւեն երկրորդական տեղ:
Ներկայ բառարանը կ՛անդրադառնայ վերոնշեալ երեք
կարևոր ոլորտներէն՝
ճարտարապետութեան: Ան, խաչքարի հետ մեկտեղ, խորհրդանշական արժէք ունի եւ
բացառիկ հանրաճանաչութիւն, քանի որ անոր մէջ հայու ստեղծագործ հանճարին
լաւագոյնը դրսեւորուները կը տեսնուին: Այս պատճառաւ համաշխարհային
գեղարուեստի պատմութեան մէջ հայ ճարտարապետութիւնը կարևոր տեղ կը գրաւէ:
Արդարեւ հայ ճարտարապետութիւնը ստեղծեր է բազմաքանակ և բարձրարժէք
յուշարձաններ՝ ճանաչելի բոլորի մէջէն իրենց արուեստագիտական և գեղագիտական
ինքնատիպ ոճով: Միաժամանակ այս հօրենական հարստութիւնը մաս կը կազմէ
համամարդկային ժառանգին:
Սակայն հայ ճարտարապետութիւնը ուսումնասիրող և
նկարագրող բառամթերքը խրթին
է և իւրայատուկ, քանի որ կը կիրարկուի յատկապէս այս արուեստին համար:
Նշանաբաններու թիւրիմացութիւնը և սխալ գործածումը տեղի կուտան այդ
յուշարձաններու անկատար մեկնաբանութեան եւ թերի ընկալման, բարդացնելով
արժանավայել ներկայացումը լայն հասարակութեան: Եզրաբանութեան
անճշգրտութիւնը, սխալները և տարակարծութիւնները կը խոչընդոտեն տարբեր
լեզու և մշակոյթ կրող հետազօտողներու միջև փոխանակումները:
Հայ ճարտարապետութեան ուսումնասիրութեամբ
ոգևորուած ուսանող, դասախօս և
մշակոյթի ոլորտի աշխատակիցներ, ունենալով նման ուսումնասիրութիւններու
եզրաբանական դժուարութիւններ, որոշեցին ստեղծել երկու խումբ, մէկը՝
Էք-ան-Փրովանս, միւսը՝ Երեւան և մշակել բառարան մը, ուր կը ձևակերպուին ու
կը բացատրուին հայ ճարտարապետութեան բնորոշ եզրերը:
Սոյն նախագիծը ունի երեք կարևոր յատկանիշ.
Ա.- Այս փուլին բառարանը կը ներկայանայ
երկլեզու՝
Ֆրանսերէն-արևելահայերէն՝ աստիճանաբար կատարելագործուելով: Սակայն
հետագային նախատեսուած է զայն դարձնել բազմալեզու՝ լրացնելով առաջին
հերթին արևմտահայերէն, ապա անգլերէն և ռուսերէն տարբերակներով: Առայժմ
բառարանի խմբագիրները կը ցանկան հայ ճարտարապետութեան յատուկ տարրերը
բացատրելու համար հնարաւորին վեր հանել առաջին երկու լեզուներուն ճշգրիտ և
ընկալելի համարժէք եզրերը նաև ձեւակերպել պարզ, հստակ և ամբողջական
սահմանումները:
Բ.- Բառարանը անպայման պէտք է ներառնէ
նկարազարդութեան ընդարձակ բաժին,
քանի որ պատկերները կենսական նշանակութիւն ունին բաւականին ինքնատիպ եւ
բարդ ոլորտի առնչուող եզրերի կատարեալ ըմբռնումը ապահովելու համար: Ուստի
բառարանի իւրաքանչիւր գլխաբառի գրաւոր բացատրութեան կից կը ներկայացուին
լուսանկարներ, ի հարկին՝ գծագրեր, կցելով մանրամասն ծանօթագրութիւններ:
Այս բաժինը առայժմ սկզբնական փուլի մէջ է:
Գ.- Չբացառելով տպագրելու հեռանկարը՝ առայժմ
բառարանը տեղադրուած է
առցանց, ինչ որ հնարաւորութիւն կու տայ իւրաքանչիւր պահի թէ՝ գաղափարը
հղացողներուն և թէ՝ փափաքողներու, զայն մշակել, ճշտել կամ այժմէացնել:
Պատմութեան ընթացքին Հայաստանը բազմիցս
ենթարկուած է տարատեսակ
փորձութիւններու, ինչպէս մարդածին՝ պատերազմական հարձակումներ,
արշաւանքներ ու կոտորածներ, այնպէս ալ բնածին՝ յաճախակի երկրաշարժներ:
Բայց նոյնիսկ հզօր կայսրութիւններու աքցանքին տակ հայ ժողովուրդը չէ
դադրեր պայքարելէ իր ինքնութիւնը պահպանելու համար և կարողացեր է փրկել իր
լեզուն, կրօնքը ու մշակոյթը: Մեզ հասած արուեստի այն գոհարները, որոնք
մարդկային բարբարոսութիւնը ու բնական աղետները չեն կարողացեր հողին
հաւասարցնել, կը վկայեն լայնածաւալ շինարարական գործունէութեան մասին, որ
դարեր շարունակ ծաւալեր են հայ ճարտարապետները՝ յամառօրէն դիմակայելով
տարաբնոյթ աւերիչ հոսանքներուն:
Գիտութիւնը կը ձգտի վեր հանել և մանրամասնօրէն
ուսումնասիրել պահպանուած
շինութիւններու հատակագծերը և յօրինուածքները՝ ջանալով հնարաւորին յստակ
նկարագրել անոնց առանձնայատկութիւնները և կատարել արժանահաւատ
վերլուծումը: Այս առաքելութիւնը իրականացնելու համար անհրաժեշտ է յստակ
սահմանուած բառապաշար, ընդունուած բոլորի կողմէ: Սոյն բառարանի
հեղինակները յոյս ունին որ ան կը դառնայ ուսումնասիրութիւնները հեշտացնող
և խթանող գործիք, թէ՝ սկսնակ, թէ՝ փորձառու հետազօտողներու համար: Յոյսով
ենք նաև որ մշակութային ժառանգութեան պահպանման և զբօսաշրջութեան ոլորտի
աշխատակիցներ, ինչպէս նաև հայ արուեստով հետաքրքուող իւրաքանչիւր մարդ,
այստեղ պիտի գտնէ բանալիներ, որոնք թոյլ կու տան աւելի լաւ հասկանալ ու
ճանչնալ, հետեւաբար աւելի լաւ ներկայացնել Հայաստանի և միջնադարեան
աշխարհի մշակոյթի ամենահարուստ բաժիններէն մէկը:
Բառարանի ստեղծման աշխատանքները կ՛իրականացուեն
Միջերկրածովեան
միջնադարեան և նոր հնագիտութեան փորձարանի մէջ (LA3M, UMR 7298,
AMU/CNRS)՝ Էքս-Մարսէյլ համալսարանի դասախօս Պատրիկ Տօնապետեանի
ղեկավարութեամբ: Նախագծին կ՛աջակցին հայ-շվեցերական ԿԱԶԱ հիմնադրամի
Երեւանեան գրասենեակը և Երեւանի համալսարանի ֆրանսերէնի ամբիոնը:
Էքս-ան-փրովանսի աշխատանքային խմբի անդամներ են՝
Պատրիկ Տօնապետեան՝ նախագծի հեղինակ և ղեկավար, ֆրանսերէն հատուածներու
հեղինակ, հայերէն հատուածներու համախմբագիր,
Անի Յովսէփեան, արևմտահայերէն հատուածներու թարգմանչուհի,
Հրայր Անուշեան, արհեստագիտական խմբագիր, թուային մշակման և առցանց
տեղադրման պատասխանատու,
Ֆապյեն Քրեհենպիւլ, գիտական խորհրդատու և ճարտարապետական սխեմաներու
հեղինակ,
Սարգիս Տեվեճեան, խմբագրական և արհեստագիտական օգնական:
Երեւանի աշխատանքային խմբի անդամներն են՝
Աննա Խալաֆեան, թարգմաչուհի, Երեւանի մէջ իրականացուող թարգմանական
աշխատանքներու համակարգող, հայերէն հատուածներու համախմբագիր,
Ազնիւ Ասլիկեան, արուեսաբան,
Թագուհի Աւետիսեան, արուեստաբան,
Արմինէ Պետրոսեան, արուեստաբան,
Հերմինէ Աթանեսեան, թարգմանչուհի,
Աննա Գաբրիէլեան, թարգմանչուհի,
Սոնա Խալաֆեան, թարգմանչուհի,
Մարիամ Շահինեան, թարգմանչուհի,
Լուսինէ Սաղաթէլեան, թարգմանչուհի:
